चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला

१४ विद्या आणि ६४ कला याबद्द्ल अनेकांच्या मनात उत्सुकता असते. त्या १४ विद्या आणि ६४ कलांची ही ओळख.


चौदा विद्या


चार वेद + सहा वेदांगे + न्याय, मीमांसा, पुराणे व धर्मशास्त्र अश्या एकूण चौदा
वेद : १. ऋग्वेद २. यजुर्वेद ३. सामवेद ४. अथर्ववेद
सहा वेदांगे
१. व्याकरण- भाषेतील शब्दांच्या व्यवहाराचे शास्त्र.
२. ज्योतिष- ग्रहगती तथा सामुद्रिक जाणण्याची विद्या.
३. निरुक्त- वेदांतील कठीण शब्दांचे अर्थ सांगणारे शास्त्र.
४. कल्प- धार्मिक विधी- व्रतांचे वर्णन करणारे शास्त्र.
५. छंद- शब्दांची गानयोग्य रचना व काव्यवृत्ताचे ज्ञान.
६. शिक्षा- शिक्षण, अध्यापन व अध्ययन.
१. न्याय,
२. मीमांसा,
3. पुराणे
4. धर्मशास्त्र.


चौसष्ट कला


१. पानक रस तथा रागासव योजना - मदिरा व पेय तयार करणे.
२. धातुवद- कच्ची धातू पक्की व मिश्रधातू वेगळी करणे.
३. दुर्वाच योग- कठीण शब्दांचा अर्थ लावणे.
४. आकर ज्ञान - खाणींविषयी अंतर्गत सखोल ज्ञान असणे.
५. वृक्षायुर्वेद योग- उपवन, कुंज, वाटिका, उद्यान बनविणे.
६. पट्टिका वेत्रवाणकल्प- नवार, सुंभ, वेत इत्यादींनी खाट विणणे.
७. वैनायिकी विद्याज्ञान- शिष्टाचार व विनय यांचे ज्ञान असणे.
८. व्यायामिकी विद्याज्ञान- व्यायामाचे शास्त्रोक्त ज्ञान असणे.
९. वैजापिकी विद्याज्ञान- दुसऱ्यावर विजय मिळविणे.
१०. शुकसारिका प्रलापन- पक्ष्यांची बोली जाणणे.
११. अभिधान कोष छंदोज्ञान- शब्द व छंद यांचे ज्ञान असणे.
१२. वास्तुविद्या- महाल, भवन, राजवाडे, सदन बांधणे.
१३. बालक्रीडाकर्म- लहान मुलांचे मनोरंजन करणे.
१४. चित्रशब्दापूपभक्षविपाक क्रिया- पाकक्रिया, स्वयंपाक करणे.
१५. पुस्तकवाचन- काव्यगद्यादी पुस्तके व ग्रंथ वाचणे.
१६. आकर्षण क्रीडा- दुसऱ्याला आकर्षित करणे.
१७. कौचुमार योग- कुरुप व्यक्तीला लावण्यसंपन्न बनविणे.
१८. हस्तलाघव- हस्तकौशल्य तथा हातांनी कलेची कामे करणे.
१९. प्रहेलिका - कोटी, उखाणे वा काव्यातून प्रश्न विचारणे.
२०. प्रतिमाला - अंत्याक्षराची योग्यता ठेवणे.
२१. काव्यसमस्यापूर्ती - अर्धे काव्य पूर्ण करणे.
२२. भाषाज्ञान - देशी-विदेशी बोलींचे ज्ञान असणे.
२३. चित्रयोग - चित्रे काढून रंगविणे.
२४. कायाकल्प - वृद्ध व्यक्तीला तरुण करणे.
२५. माल्यग्रंथ विकल्प - वस्त्रप्रावरणांची योग्य निवड करणे.
२६. गंधयुक्ती - सुवासिक गंध वा लेप यांची निर्मिती करणे.
२७. यंत्रमातृका - विविध यंत्रांची निर्मिती करणे.
२८. अत्तर विकल्प - फुलांपासून अर्क वा अत्तर बनविणे.
२९. संपाठय़ - दुसऱ्याचे बोलणे ऐकून जसेच्या तसे म्हणणे.
३०. धारण मातृका - स्मरणशक्ती वृद्धिंगत करणे.
३१. छलीक योग- चलाखी करून हातोहात फसविणे.
३२. वस्त्रगोपन- फाटकी वस्त्रे शिवणे.
३३. मणिभूमिका - भूमीवर मण्यांची रचना करणे.
३४. द्यूतक्रीडा - जुगार खेळणे.
३५. पुष्पशकटिका निमित्त ज्ञान - प्राकृतिक लक्षणाद्वारे भविष्य सांगणे.
३६. माल्यग्रथन - वेण्या, पुष्पमाला, हार, गजरे बनविणे.
३७. मणिरागज्ञान - रंगावरून रत्नांची पारख करणे वा ओळखणे.
३८. मेषकुक्कुटलावक - युद्धविधी- बोकड, कोंबडा इ.च्या झुंजी लावणे.
३९. विशेषकच्छेद ज्ञान - कपाळावर लावायच्या तिलकांचे साचे करणे.
४०. क्रिया विकल्प - वस्तूच्या क्रियेचा प्रभाव उलटविणे.
४१. मानसी काव्यक्रिया - शीघ्र कवित्व करणे.
४२. आभूषण भोजन - सोन्या-चांदी वा रत्नामोत्यांनी काया सजवणे.
४३. केशशेखर पीड ज्ञान - मुकुट बनविणे व केसात फुले माळणे.
४४. नृत्यज्ञान - नाचाविषयीचे शास्त्रोक्त सखोल ज्ञान असणे.
४५. गीतज्ञान - गायनाचे शास्त्रीय सखोल ज्ञान असणे.
४६. तंडुल कुसुमावली विकार - तांदूळ व फुलांची रांगोळी काढणे.
४७. केशमार्जन कौशल्य - मस्तकाला तेलाने मालीश करणे.
४८. उत्सादन क्रिया - अंगाला तेलाने मर्दन करणे.
४९. कर्णपत्र भंग - पानाफुलांपासून कर्णफुले बनविणे.
५०. नेपथ्य योग - ऋतुकालानुसार वस्त्रालंकाराची निवड करणे.
५१. उदकघात - जलविहार करणे. रंगीत पाण्याच्या पिचकारी करणे.
५२. उदकवाद्य - जलतरंग वाजविणे.
५३. शयनरचना - मंचक, शय्या व मंदिर सजविणे.
५४. चित्रकला - नक्षी वेलवुट्टी व चित्रे काढणे.
५५. पुष्पास्तरण - फुलांची कलात्मक शय्या करणे.
५६. नाटय़अख्यायिका दर्शन - नाटकांत अभिनय करणे.
५७. दशनवसनांगरात - दात, वस्त्रे, काया रंगविणे वा सजविणे.
५८. तुर्ककर्म - चरखा व टकळीने सूत काढणे.
५९. इंद्रजाल - गारुडविद्या व जादूटोणा यांचे ज्ञान असणे.
६०. तक्षणकर्म - लाकडावर कोरीव काम करणे.
६१. अक्षर मुष्टिका कथन - करपल्लवीद्वारे संभाषण करणे.
६२. सूत्र तथा सूचीकर्म - वस्त्राला रफू करणे.
६३. म्लेंछीतकला विकल्प - परकीय भाषा ठाऊक असणे.
६४. रत्नरौप्य परीक्षा - अमूल्य धातू व रत्ने यांची पारख करणे.  


(courtesy : Atul Agnihotri, Ujwal Keskar & Sunil Desai  from facebook)

हैफ हम जिसपे की

हैफ हम जिसपे की तैयार थे मर जाने को

जीते जी हमने छुड़ाया उसी कशाने को
क्या ना था और बहाना कोई तडपाने को
आसमां क्या यही बाकी था सितम ढाने को
लाके गुरबत में जो रखा हमें तरसाने को...

फिर ना गुलशन में हमें लायेगा शैयाद कभी
याद आयेगा किसे ये दिल-ऐ-नाशाद कभी
क्यों सुनेगा तु हमारी कोई फरियाद कभी
हम भी इस बाग में थे कैद से आजाद कभी
अब तो काहे को मिलेगी ये हवा खाने को...


दिल फिदा करते है क़ुर्बान जिगर करते है 
पास जो कुछ है वो माताकी नजर करते है
खाना विरान कहां देखिये घर करते है 
खुश रहो अहल-ए-वतन ,हम तो सफर करते है 
जाके आबाद करेंगे किसी वीराने को ...


हा मयस्सर हुआ राहतसे कभी मेल हमे
जानपर खेल के भाया न कोई खेल हमे 
एक दिनका भी ना मंजूर हुआ बेल हमे 
याद आयेगा अलीपूरका बहुत जेल हमे 
लोग तो भूल गये होंगे उस अफसाने को ...


अंदमान खाक तेरी क्यो ना हो दिल मे नजा 
छुके चरणोको जो पिंगळे के हुई है जीशा 
मरतबा इतना बढे तेरी भी तकदीर कहां 
आते आते जो राहे ‘बाल तिलक’ भी मेहमा 
‘मंडाले’ को ही ये एजाज मिला पाने को ...


बात तो जब है की इस बात की जीद्दे ठाने
देश के वास्ते क़ुर्बान कारे हम जाने 
लाख समझाये कोई, उसकी ना हरगीज माने 
बहते हुये खूनमे अपना ना गिरेबान साने 
नसीहा, आग लगे इस तेरे समझाने को ...


अपनी  किस्मतमे अजलसेही सितम रखा था 
रंज रखा था, मुहीम राखी थी, गम रखा था 
किसको परवाह थी और किसमे ये दम रखा था 
हमने जब वादी-ए-गुरब्बत मे कदम रखा था 
दूरतक याद-ए-वतन आयी थी समझाने को ...

हमभी आराम उठा सकते थे घरपे रह कर 

हमकोभी मा बापने पाला था, दुःख सह सह कर 

वक्त-ए-रुखसत उन्हे इतना भी ना आये कह कर 

गोदमे आंसू जो टपके कभी रुखसे बह कर 

तिफ्ल उनकोही समझ लेना जी बहलाने को ...


देश सेवा का ही बहता है लहु नस-नस में
हम तो खा बैंटे हैं चित्तोड़ के गढ़ की कसमें
सरफरोशी की अदा होती हैं यों ही रसमें
भाले-ऐ-खंजर से गले मिलाते हैं सब आपस में
बहानों, तैयार चिता में हो जल जाने को


अबतो हम दाल चुके अपने गलेमे झोली
एक होती है फकीरोकी हमेशा बोली 
खूनमे फाग रचायेगी हमारी टोली
जबसे  बंगालमे खेले है कन्हैया होली 
कोई उसदिनसे नही पुछता बरसाने को ...


अपना कुछ गम नही पर हमको खयाल आता है 
मादर-ए-हिंद पर कबतक जवाल आता है 
‘हरदयाल’ आता है  ‘युरप' (युरोप) से ना ‘लाल’ आता है 
देशके हालपे रह रह मलाल आता है 
मुन्तझीर रहते है हम खाकमे मिल जाने को ...


नौजावानो जो तबीयतमे तुम्हारी खटके 
याद कर लेना हमेभी कभी भुले भटके 
आपके जुजवे बदन होवे जुदा कटकटके 
और सदचाक हो माताका कलेजा फटके 
पर ना माथेपे शिकन आये कसम खाने को ...


देखे  कबतक ये असिरान-ए-मुसिबत छुटे 
मादर-ए-हिंदके कब भाग खुले या फुटे 
‘गांधी'  आफ्रिकाकी  बाजारोमे सडके कुटे 
और हम चैनसे दिन रात बहारे लुटे 
क्यो ना तर्जीह दे इस जीनेपे मार जाने को ...


कोई माता की ऊंमीदों पे ना ड़ाले पानी
जिन्दगी भर को हमें भेज के काला पानी
मुँह में जलाद हुए जाते हैं छले पानी
अब के खंजर का पिला करके दुआ ले पानी
भरने क्यों जाये कहीं ऊमर के पैमाने को


मयकदा किसका है ये जाम-ए-सुबु किसका है
वार किसका है जवानों ये गुलु किसका है
जो बहे कौम के खातिर वो लहु किसका है
आसमां साफ बता दे तु अदु किसका है
क्यों नये रंग बदलता है तु तड़पाने को


दर्दमंदों से मुसीबत की हलावत पुछो
मरने वालों से जरा लुत्फ-ए-शहादत पुछो
चश्म-ऐ-खुश्ताख से कुछ दीद की हसरत पुछो
कुश्त-ए-नाज से ठोकर की कयामत पुछो
सोज कहते हैं किसे पुछ लो परवाने को


नौजवानों यही मौका है उठो खुल खेलो
और सर पर जो बला आये खुशी से झेलो
कौंम के नाम पे सदके पे जवानी दे दो
फिर मिलेगी ना ये माता की दुआएं ले लो
देखे कौन आता है ईर्शाथ बजा लाने को


---- रामप्रसाद बिस्मिल 

हैफ - Alas!
कशाने - House
शैयाद - Hunter
नाशाद - Cheerless, Joyless
जाम-ए-सुबु - जाम से भरी सुराही
गुलु - neck
अदु - Enemy
हलावत - Relish, Deliciousness
चश्म-ऐ-खुश्ताख - audacious eyes
कुश्त-ए-नाज - one who is killed by flattery
सोज - Burning, Heat, Passion
ईर्शाथ - Order, Command

छोटे जीव

छोटे जीव

पानवत

छोटे जीव

आतिषबाजी

पालवी

साडे माडे तीन

सीधे साधे हे जीवन असते, वळण ना कुठे सरळ रस्ते 

गुंतागुंतही कुठलीच नसते, चौकटीतले नाते असते 

न सांगता न  बोलता 

मनात अलगद कशी शिरते 

गालातल्या गालामध्ये

खट्याळ ती खुद्कन हसते  

ठोका चुके हृदयाचा, प्रीतीचे हे वादळ घोंगावते 

साडे माडे तीन ... साडे माडे तीन ...

मन वेडे बेलगाम हे, वा-यावर स्वैर नाचते 

गुणगुणते गाणे ... ऐक ना 

हरपे का भान ना कळे, दिसते सगळेच वेगळे 

कसली ही जादू ...  बोल ना

होतो जीव घाबरा, शोधे तो चेहरा 

कोठे लपलीस तू ... सांग ना 

साडे माडे तीन ... साडे माडे तीन ...

-----  साडे माडे तीन

me as Chandrashekhar Azad

me as Bhagatsingh

हे छंद असे बेबंद ....... मनाला लावे ......
कि फुटून जावे उर ...... रुधीर वहावे ......
तुटली सारी नाती ..... उघडे दरवाजे ......
पण तिनेही का न मागे वळून पहावे ? .......
---------- विशाल

ती जाऊ नये कधी हे माझ्या मनात होते 

पण तिच्या परतीची वेळ काही क्षणात होते 

ती जाते निघून तरीही प्रतिबिंब ठेवी मागे 

निर्माण एक छाया मग तारांगणात होते 

---- विशाल 

तीची आठवण

उठल्या उठल्या नाव प्रभूचे

घेण्याआधी जी भरते मन ... तीची आठवण

सांजवेळीला गर्दीतही का 

देऊन जाते एकाकीपण ... तीची आठवण

विस्मरणांचे चालू रण पण 

व्यूह टाकते सारे भेदून ... तीची आठवण

मी वर वर पोलादी पत्थर 

हृदय परंतु कातर कारण ... तीची आठवण

सुखात असते सदा साथ अन 

दु:खालाही  होते कोंदण ... तीची आठवण

कधी जाळते ग्रीष्म झळेसम 

कधी मोहरून जाते कणकण ... तीची आठवण 

छळून जाते बनून रावण 

भासे तरी गंगेहून पावन ... तीची आठवण

--- विशाल 

मुखवट्यांना फसायचा कंटाळा आलाय आता
खोटं खोटं हसायचा कंटाळा आलाय आता
एक ती तरी येऊ दे, नाहीतर जीवतरी जाऊ दे
वाट बघत बसायचा कंटाळा आलाय आता
----- विशाल